حمدانیان و فاطمیان، پیشگامان حکومتهای شیعی در جهان اسلام، هر دو در آخرین سالهای سده سوم هجری فرمانروایی خود را بنیان نهادند. آن یکی از جزیره در فراسوی میان رودان برخاست؛ از میان عرب‌تباران ترسا پیشین و تا دریای مدیترانه قلمرو خود را گستراند. راسخ‌دینانی که پیشینه زندگی‌شان بر پشت اسب گذشت، در مرزبانی از ثغور اسلام، شیعه‌باورانی که به دوستداری پیامبر و خاندانش بلند آوازه شدند. دوازده امامیانی آسان‌گیر و آسان‌گذر که از ستیز با دیگر آیین‌باوران پرهیز کردند. دلاور مردانی جنگاور که هیچگاه اندیشه برافکندن خلافت سنی را در سر نپروراندند؛ حمدانیان تغلبی تبار. دیگری اما علوی مردی بود. در دوردستهای باختر پدیدار شد. با پشتوانه بربرهای آفریقایی شمشیر برکشید و فرمانروایی سترگی بنیان نهاد. آباد سرزمینهایی را که گشود: از هند تا سیسیل، از شام تاصحرای افریقا؛ عرب و بربر، ترک و کرد، زنگی و رومی به سویش شتافتند. یهود و ترسا، سنی و شیعی، مسلمان و کافر به فرمانش درآمدند. سنی رهبران بغداد و قرطبه را به پیکار فراخواند. مسیح‌باوران مدیترانه‌ای را به سازش کشانید و چلیپا‌سرداران را رویاروی شد. مبلغانی را آموزش داد و به دور و نزدیکها رهسپارشان کرد تا آیین اسماعیلی را بپراکنند. اندیشه‌ورزانی پرورانید و ژرف‌اندیشه‌های رازورزانه‌ای پی نهاد. نهادها و آدابی را پی گذارد که فزون بر دو سده تاب آورد؛ خلافت فاطمی.